Littekens vormen de spiegel van ons leven. Het zijn de zichtbare tekens van traumatische ervaringen en van de ongevallen die we hebben meegemaakt, maar kunnen ook verhalen vertellen van overkomen problemen en belangrijke keerpunten in het leven. Lees hier wat wordt verstaan onder een litteken, hoe littekens ontstaan en welke verschillende vormen ze kunnen hebben.
Littekens ontstaan na een huidwond. In het algemeen wordt zowel een gesloten wond die zich al in het genezingsproces bevindt, als ook de nog zichtbare sporen van een reeds geheelde wond als litteken aangemerkt.
In medisch opzicht is het litteken een ruw, vezelig vervangend weefsel. Deze wordt tijdens de wondgenezing opgebouwd door het bindweefsel om een opening die in de huid is ontstaan weer te sluiten. Als we het over littekens hebben, maken we onderscheid tussen actieve of onrijpe littekens en rijpe littekens.
Elke huidwond laat sporen na in de vorm van littekens. Als een blessure slechts oppervlakkig of klein is, dan vallen deze littekens vaak nauwelijks op. Is het oppervlak van de beschadigde huid echter te groot of dringt de wond door tot in de diepe huidlagen, dan kunnen er duidelijk zichtbare, blijvende littekens ontstaan, die tot merkbare beperkingen voor het dagelijks leven kunnen leiden. Iedere persoon gaat anders met zijn littekens om. Het verhaal achter het litteken speelt hierbij een grote rol. Een littekentherapie moet niet alleen gericht zijn op het herstel van de bewegelijkheid, maar ook op het herstel van de esthetiek. Ongeacht of een litteken groot of klein is, het kan een grote invloed hebben op de levenskwaliteit. Daarom is met name de behandeling van nieuwe littekens lonend. In dit geval zijn de vooruitzichten om de littekenkwaliteit positief te beïnvloeden namelijk zeer goed.
Verwondingen van de huid hebben de meest uiteenlopende oorzaken die op basis van het genezingsproces leiden tot de vorming van een litteken. In de eerste linie onderscheiden we daarbij traumatische wonden, die worden veroorzaakt door geweld van buitenaf en iatrogene wonden, die ontstaan na behandeling door een arts.
Als onze huid wordt beschadigd, dan probeert ons organisme deze beschadigingen te repareren. Het nieuw gemaakte weefsel heeft als voornaamste taak om de wond snel weer te sluiten, zodat er geen vreemde stoffen en ziekteverwekkers kunnen binnendringen. Qua voorkomen en functie heeft littekenweefsel echter niet de eigenschappen van de oorspronkelijke huid. Het is niet meer zo zacht, minder elastisch en droogt sneller uit. Bij oppervlakkige verwondingen, die alleen betrekking hebben op de opperhuid (Lat. epidermis), kunnen wonden helemaal zonder littekens genezen (epitheliale wondgenezing). Voorbeelden van dergelijke verwondingen van de opperhuid zijn verbranding door de zon of oppervlakkige schaafwonden. Als de diepere huidlagen zijn beschadigd, zoals vaak het geval is bij operaties, dan ontstaat er na de verschillende genezingsfasen een litteken. Het genezingsverloop van de wond hangt af van de soort, grootte en diepte van de wond, maar ook van de genen.
Om het ontstaan van littekens te begrijpen, is het handig om de basistextuur en functies van de huid en de fasen van de wondgenezing met betrekking tot een verwonding wat meer in detail te bekijken.
Met anderhalf tot twee vierkante meter is de huid het grootste en zenuwrijkste orgaan van het menselijk lichaam en neemt tot ca. 20% van het lichaamsgewicht voor zijn rekening. De huid heeft talrijke, complexe lichaamsfuncties, zoals warmteregulering en bescherming tegen infecties, invloeden van buitenaf en uitdroging. De huid zorgt voor de innerlijke balans, maar ook voor de uitwisseling van stoffen.
Tegelijkertijd is de huid veel meer dan “slechts" een orgaan: de huid is ons contact met de buitenwereld en fungeert als vertegenwoordiger, als beschermende barrière, maar dient ook als communicatiemiddel. Allerlei aanrakingen worden via het huidoppervlak waargenomen en gevoelens en gemoedsbewegingen kunnen via de huid worden uitgedrukt en gevoeld. Niet voor niets noemt men de huid ook wel de "spiegel van het leven". Veel veranderingen die in het lichaam plaatsvinden, de persoonlijke levensstijl, gemoedstoestand, maar ook schommelingen in de hormoonhuishouding, zijn af te lezen aan de huid.
De huid is complex opgebouwd. De opbouw is over het gehele lichaam hetzelfde. Ze bestaat uit drie lagen: Opperhuid (Lat. epidermis), lederhuid (Lat. dermis) en onderhuid (Lat. subcutis). Deze lagen hebben verschillende taken. De dikte van de huid varieert afhankelijk van de plek op het lichaam. Als we de huid in het gezicht of op de handrug bekijken, dan is deze veel dunner dan bijvoorbeeld op het bovenbeen. Bovendien verschilt het aantal haarwortels en zenuwcellen, zoals temperatuur-, pijn- en tastreceptoren.
Opperhuid: Bescherming en immuunorgaan
De bovenste huidlaag (Lat. epidermis) is weliswaar zeer dun, maar vormt toch het beschermschild van het lichaam. De epidermis is de huidlaag die iedereen ziet als de huid. De taak van de opperhuid is het beschermen van het lichaam tegen talrijke invloeden van buitenaf, zoals uv-straling of schadelijke stoffen. Micro-organismen zoals bacteriën kunnen het lichaam niet binnendringen als de opperhuid intact is. Bovendien voorkomt de opperhuid dat het lichaam uitdroogt. De cellen van de opperhuid vernieuwen zich permanent en hebben een levenscyclus van ongeveer 1 maand. Hierna sterven ze af en maken zich los van het huidoppervlak.
Lederhuid: netwerk en transportsysteem
Direct onder de opperhuid en ermee verbonden ligt de lederhuid (Lat. dermis). Deze is dikker dan de bovenste huidlaag en door collageen- en elastinevezels zeer sterk, elastisch en bestand tegen scheuren. In tegenstelling tot de epidermis bevat deze laag zenuwcellen, bloed- en lymfevaten. De lederhuid is er onder andere verantwoordelijk voor dat men aanrakingen, zoals streling, druk, pijn, temperatuur of jeuk, kan voelen. De bloedvaten in de dermis reguleren bovendien de warmtehuishouding van de huid.
Onderhuid: vetopslag en isolatielaag
De onderhuid (Lat. subcutis) bestaat grotendeels uit vetweefsel dat energie opslaat, het lichaam beschermt tegen kou en dienst doet als stootkussen. Afhankelijk van het lichaamsgebied is deze huidlaag dikker of dunner. In de subcutis bevinden zich ook de haarwortels en de talg- en zweetklieren van het lichaam.
Goed om te weten
1. Reinigingsfase van de huid (ontstekingsfase)
1. Reinigingsfase van de huid (ontstekingsfase)
Tijdens de reinigings- en exsudatiefase zorgt de bloedstolling er direct na de verwonding voor dat het bloeden wordt gestelpt. Tegelijkertijd zorgt het lichaam voor wondsecretie om ziektekiemen en verontreinigingen weg te spoelen of het binnendringen ervan te voorkomen. Deze fase kan tot drie dagen duren.
2. Granulatiefase van de huid (proliferatiefase)
2. Granulatiefase van de huid (proliferatiefase)
Ongeveer 3 dagen na de verwonding begint het lichaam vaten en weefsel opnieuw op te bouwen. Het granulatieweefsel dat ontstaat, heeft als doel om het ontstane gat op te vullen en de wond zo snel mogelijk te sluiten. De granulatiefase duurt ongeveer 10 dagen.
3. Reparatiefase (epithelisatie)
3. Reparatiefase (epithelisatie)
Tussen de vijfde en tiende dag na het ontstaan van de wond begint de laatste fase. De wond wordt aan het oppervlak gesloten en de littekenvorming begint. De reparatiefase kan meerdere weken of maanden duren.
De littekens die in de reparatiefase zijn ontstaan, kunnen niet alleen een esthetisch probleem zijn. De huid is op de littekenplekken namelijk minder elastisch door verdikking, verschrompeling en verharding. Dat kan zorgen voor beperkingen van de bewegelijkheid en functie. Ook kunnen jeuk en pijn optreden.
Goed om te weten
In het algemeen worden littekens op basis van hun uiterlijk onderverdeeld in drie subgroepen.
Hypertrofische littekens
Hypertrofische of verhoogde littekens ontstaan vaak door een verstoring in de rijping van littekens, waardoor te veel bindweefsel wordt gevormd. Afhankelijk van het uiterlijk kunnen de verhoogde, hypertrofische littekens ook rood of opgezet zijn. Ze worden gevormd in het oorspronkelijke wondgebied en zijn hier qua ruimte toe beperkt.
Keloïdlittekens (keloïden)
Bij keloïden is de wildgroei van het bindweefsel zelfs nog sterker en ongecontroleerder dan bij hypertrofische littekens. Het littekenweefsel groeit duidelijk zichtbaar over het wondbereik heen. De oorzaak kan zelfs al een heel klein wondje zijn, bijvoorbeeld een insectenbeet. Meestal treedt de oncontroleerbare en sterke woekering van het bindweefsel pas maanden na de verwonding op en stopt na verloop van tijd vanzelf.
Atrofische littekens
Als er tijdens het helingsproces te weinig nieuw bindweefsel wordt gevormd om de wond weer volledig op te vullen, ontstaan atrofische littekens. Als gevolg van de langzame of slechte wondheling zakt de huid in en ontstaan er zichtbare deuken, kraters of holtes. Een typisch voorbeeld van atrofische littekens zijn de karakteristieke deuken als het gevolg van ernstige gezichtsacné. Ook groeilittekens of striae behoren tot de groep atrofische littekens.
Brandwonden vormen meestal verhoogde, hypertrofische littekens, maar kunnen nadat ze zijn ontstaan ook verzonken, atrofische littekens of keloïden vormen. Deze zijn afhankelijk van de ernst van de verbranding ingedeeld in 3 graden. Bij brandwonden van de 1e graad is alleen de eerste huidlaag getroffen en kan het litteken van de brandwond meestal weer volledig wegtrekken. Als er brandblaren ontstaan en ook de middelste huidlaag is getroffen, spreken we van een tweedegraads verbranding. Tweedegraadsverbrandingen worden verder onderverdeeld in de niveaus 2a en 2b. Daarbij kunnen wonden van graad 2a nog uit zichzelf helen, terwijl voor verwondingen van graad 2b een operatie noodzakelijk is. Als ook de onderste huidlaag is aangetast, spreken we van een derdegraads brandwond. Littekens van brandwonden vormen vaak sclerotische littekens.
Sclerotische littekens
Bij sclerotische littekens verschrompelt het ontstane bindweefsel en trekt samen. Als gevolg daarvan ontstaan verharde, stijve littekens die onvoldoende elastisch zijn en die daardoor ook tot merkbare beperkingen in de functionaliteit kunnen leiden. Daarom staat bij de behandeling van sclerotische littekens het herstel van de bewegelijkheid op de voorgrond.
Niet elk litteken is hetzelfde. Als we de wondgenezing van precies dezelfde wond bij twee verschillende mensen zouden observeren, dan zou het gevormde litteken er niet hetzelfde uitzien. Hoe een litteken eruitziet en zich ontwikkelt, is afhankelijk van zeer uiteenlopende en deels beïnvloedbare factoren.
Lokalisatie
Littekens op lichaamsdelen die vaak in beweging zijn, staan constant onder rekbelasting. Deze continue trekspanning kan leiden tot ongewenste littekenverschijnselen.
Leeftijd
Op oudere leeftijd genezen wonden slechter, omdat de huidstructuur verandert. De elasticiteit en de vetlagen nemen af, evenals de bloedvoorziening. Bij kinderen en jongeren zijn littekens vaak dikker en meer opgezet, omdat er vaak te veel nieuw bindweefsel wordt geproduceerd.
Huiddikte
Bij een dikkere huid zijn de littekens duidelijker zichtbaar. De huiddikte neemt vanaf de kinderjaren toe en vanaf het 65e levensjaar weer af.
Huidtype en afkomst
Bij mensen van Afrikaanse en Aziatische afkomst is de littekenvorming vaak sterker en woekeren de littekens meer door de sterke vorming van nieuw bindweefsel.
Andere aandoeningen
Andere of vroegere aandoeningen (doorbloedingsstoornissen, diabetes etc.) hebben een negatieve invloed op de littekenvorming.
Belangrijk
Littekenweefsel verandert tot twee jaar na het ontstaan ervan. In die periode kan het uiterlijk van het litteken door de juiste verzorging en therapie positief en effectief worden beïnvloed. Lees nu meer over de behandeling van littekens.